Ludwik i Anna Helclowie oraz ich rakowicka fundacja Bogu i ludziom

ks. Andrzej Bruździński
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie

Ludwik i Anna Helclowie oraz ich rakowicka fundacja Bogu i ludziom

W tradycji chrześcijańskiej starano się grzebać zmarłych o ile to było tylko możliwe oddzielnie od pogan, a z czasem (od poł. IV wieku) w kościele albo przynajmniej w fizycznym cieniu kościoła[1]. Poza tymi poświęconymi miejscami chowano jedynie ludzi zmarłych „w butach” czyli samobójców, przestępców ściętych przez kata, aktorów, wagabundów, jak też zmarłych na skutek zarazy. Gdy dotarły do Polski idące z Francji nowoczesne, antykościelne idee kwestionujące społeczne znaczenie kultu katolickiego oraz religijny wymiar śmierci, które skazały zmarłych na wygnanie poza zasięg wzroku żyjących, myśl umieszczenia cmentarza poza miastem i nie podległego Kościołowi, powstała i w Krakowie, choć z pewnym niewielkim opóźnieniem w stosunku do innych polskich miast[2]. Zakazano więc grzebania zmarłych na cmentarzach przykościelnych w mieście motywując to względami sanitarnymi[3]. Pomimo, iż 18 lutego 1792 Komisja Policji Obojga Narodów wydała „Uniwersał do Miast Wolnych” o cmentarzach i ubojniach, gdzie nakazano władzom miejskim i kościelnym, aby wyznaczyli teren poza miastem na cmentarze i ustalili niezbędne do realizacji tego celu środki, to dopiero od 25 marca 1793 r. konsystorz krakowski w osobie oficjała generalnego kanonika Mikołaja Wybranowskiego h. Poraj († 1808) zakazał grzebania zmarłych spoza miasta przy wszystkich kościołach wewnątrz murów Krakowa. Wyznaczono na ten cel następujące miejsca: w Krakowie (przy św. kaplicy świętych Sebastiana i Rocha), na Stradomiu (przy kościele Bernardynów), na Kleparzu (przy kaplicy świętych Filipa i Jakuba) i na Garbarach (przy kościółku św. Piotra Małego)[4]. Sytuacja taka trwała aż do czasu powstania Cmentarza Rakowickiego w 1803 roku, pomimo iż pełnomocny komisarz zadworny Galicji Zachodniej baron Johann Wenzel Freiherr von Margelik de Lauro (ok. 1750-1805)[5] wydał w dniu 5 września 1797 roku zakaz pochówków w kościołach, jak i w obrębie miasta[6].

Czynny od początku 1803 roku cmentarz Rakowicki[7] ulokowany został na wykupionym od karmelitów bosych niemalże za bezcen folwarku zwanym „Bosackie” na terenie wsi Prądnik Czerwony. Nowy cmentarz leżący na północ od miasta przy drodze wiodącej do Rakowic należało także odpowiednio zorganizować. Użyto do tego celu kamieni, cegły i wapna pochodzących z rozebranych kościołów krakowskich. Oddalony był on dość znacznie od swego parafialnego kościoła św. Mikołaja, dlatego powinien posiadać kaplicę ułatwiającą odprawianie pogrzebów, jak też sprawowanie nabożeństw za zmarłych[8]. Nie ulega wątpliwości, iż było to w pewien sposób nawiązanie do wielowiekowej chrześcijańskiej tradycji grzebania zmarłych wokół kościoła, jak też zastosowania dawnej zasady „ubi tumulus ibi funus”[9].

Dziejami kaplicy na tymże cmentarzu zajmowało się kilku autorów, zwłaszcza podejmujących szerszy temat historii cmentarza Rakowickiego. Byli to: Józef Mączyński (1807-1861), Ambroży Grabowski (1782-1868), ks. Władysław Staich (1881-1938), Karolina Grodziska (*1957). Przeszłość samej kaplicy i jej artystyczne wyposażenie podjął w swych badaniach pochodzący z Krakowa wrocławski historyk sztuki ks. Jan Gwalbert Dębski (1925-1989)[10].

Pierwotna kaplica na cmentarzu

Od początku istnienia tego cmentarza, od 1803 roku, funkcjonowała w centralnym jego punkcie, na przecięciu alej, licha drewniana kaplica, prawie „ladajako zbita szopa […] jakby w najuboższej wsi”[11] służąca do pogrzebów ubogich, jak też i do okolicznościowych nabożeństw. Według księgarza i historyka krakowskiego Ambrożego Grabowskiego była to „mała, drewniana, tymczasowa kaplica, [której] ubóstwo było krzyczącą sprzecznością ze świetnymi katakumbami i nagrobkowymi pomnikami”[12]. Z kolei Józef Mączyński napisał, iż „w pośrodku naszego cmentarza stoi drewniana buda zwana kaplicą, która cierpianą być nie powinna, ale natychmiast zburzoną. Postawiono ją, jak to mówią, tymczasowo zanim nie zostanie wymurowana kaplica przez Senat i lud krakowski”[13]. W dniu 1 marca 1855 roku proboszcz parafii św. Mikołaja w Krakowie, bożogrobiec ks. Antoni Hieronim Wolniewicz (ok. 1796-1869)[14] w piśmie do C. K. Rządu Krajowego, wnosił o „odbudowanie kaplicy murowanej na cmentarzu Ogólnym”. W tym piśmie ks. proboszcz nawiązywał do swej prośby z 1841 roku o zezwolenie na zbiórkę pieniędzy na budowę murowanej kaplicy[15]. W 1857 roku Józef Mączyński we wspomnianym artykule napisał, aby kaplicę wystawił wobec braku Senatu, Magistrat z ludem krakowskim „nie łudząc się próżnemi nadziejami, iż ktoś prywatny wyręczy nas w tej mierze”[16]. Jak widać, prośby płynące z różnych stron nie spotykały się z odpowiednim zrozumieniem władz Krakowa, aby zastąpić odpowiedniejszym bożym domem „drewnianą walącą się kaplicę”[17]. „Wtedy to – jak napisał Ambroży Grabowski – czcigodne obywatelstwo krakowskie Ludwik Helcel de Szternstein i małżonka jego Anna z Trentlerów jakoby [zostali] wskazani przez Opatrzność do zdjęcia zarzutu obojętności z krakowian”[18] podejmując się budowy odpowiedniej dla Krakowa kaplicy cmentarnej.

Kraków w połowie wieku XIX

Dziewiętnastowieczny Kraków po klęsce powstania krakowskiego w 1846 r. został włączony do Cesarstwa Austriackiego, tracąc swoją dotychczasową, uprzywilejowaną pozycję wśród innych miast Galicji. Z racji swojego strategicznego położenia, będąc ważnym miastem granicznym, na mocy patentu cesarskiego Franciszka Józefa I (1848-1916) z 12 kwietnia 1850 r., Kraków w następnych latach został zamieniony w twierdzę (Festung Krakau). Wiązało się to z wprowadzeniem surowych ograniczeń wobec wyższej i trwałej zabudowy na przedpolach wznoszonych fortyfikacji obronnych, które w konsekwencji zahamowały urbanistyczny rozwój samego miasta[19]. Uwarunkowania te objęły również obszar przyszłego Cmentarza Rakowickiego. Równocześnie w tym okresie do miasta napłynęło sporo żywiołu niemieckiego i czeskiego, który miał wzmacniać germanizację mieszkańców[20]. Mimo tych niekorzystnych zmian, spotęgowanych straszliwym kataklizmem pożaru z 18 lipca 1850 r., miasto próbowało podnieść się ze stagnacji dzięki fundacjom znamienitych jego obywateli. Jak to napisał Kazimierz Girtler (1804-1887) były to dla Krakowa czasy ogólnie ciężkie, ale dla „kupców i urzędników – złote. Spekulacje wiodły się wtedy pomyślnie. Wtedy to wyrośli w Krakowie Steinkeller, Kirchmayer, Helcel i inni”[21].

Losy miasta podzieliła także diecezja krakowska, mocno ograniczona terytorialnie (do samego Krakowa i trzech okolicznych dekanatów – łącznie ok. 150 tys. wiernych), pozbawiona biskupa i zarządzana przez administratorów. Maleńka i uboga diecezja przeżywające swe ciężkie czasy nie posiadała odpowiednich funduszy na zaspokojenie wszystkich istotnych potrzeb duszpasterskich. Na tym tle mizerii ówczesnych mieszkańców Krakowa i jego sytuacji, bankierska rodzina Helclów wypełniając niebagatelną rolę finansowo-ekonomiczną w życiu gospodarczym ówczesnego Krakowa, posiadała niemały prestiż społeczny[22].

Rodzina Helclów

Hölzelowie von Sternstein – uszlachceni przez cesarza Rudolfa II Habsburga (1576-1612) 12 stycznia 1583 roku – przybyli do Polski z okolic Salzburga pod koniec XVIII wieku i już od początku wieku XIX polonizowali się „zespalając z tradycją miejscową”[23]. Uważający się za Niemca Benedykt (1742-?) – założyciel krakowskiej linii – z początku był na Podgórzu wagmistrzem na poczcie. Jego syn, Antoni Karol (ok. 1780-1854) – określający się już jako Polak, zaliczany był do bogatych i ważnych postaci ówczesnego Krakowa. Wzbogacił się on na spływie zboża do Gdańska. Prowadził także skład win i towarów kolonialnych. Był właścicielem Rzędowic, Mianocic i Giebułtowa w guberni kaliskiej, gdzie prowadził nowoczesną gospodarkę. W czasie powstania listopadowego został przewodniczącym towarzystwa udzielającego pomocy rannym powstańcom, a jego żona pielęgnując ich wraz ze swoją siostrą zaraziła się tyfusem i zmarła w dzień powrotu najstarszego syna z powstania[24]. W 1837 roku Heroldia Królestwa na podstawie przedstawionych przez niego dokumentów uznała jego szlachectwo[25].

Ludwik Edward Helcel

W Krakowie 15 października 1810 roku urodził się drugi jego syn – Ludwik Edward. Był on jednym spośród siedmiorga potomstwa, Antoniego i Józefy (1788-1831) z Sontagów[26]. Otrzymał solidne wykształcenie najpierw w gimnazjum Nowodworskiego, a potem uniwersyteckie, a dopiero później przeszedł praktykę handlową i bankową. Jemu też przekazał ojciec prowadzenie rodzinnej firmy kupieckiej, gdy starszy brat Antoni Zygmunt (1808-1870) poświęcił się pracy naukowej na Uniwersytecie. Prowadził tę firmę bardzo sprawnie, w czym nie bardzo, kto w Krakowie mógł mu dorównać. Od hrabiego Ferdynanda Ernsta von Hompescha-Bollheima (1843-1897) nabył majątek ziemski, dawniej należący do biskupów krakowskich, tzw. klucz radłowski w powiecie brzeskim o powierzchni 13 tysięcy morgów[27]. Nagromadzone kapitały, aktywność gospodarcza i polityczna, wykształcenie, kultura osobista, powodowały, że Ludwik Helcel należał do czołowych przywódczych postaci krakowskiego mieszczaństwa. W latach 1866-1869 był pierwszym wiceprezydentem Krakowa. Inaugurując swój urząd oświadczył, iż „miastu rodzinnemu, które go takim zaufaniem obdarza, gotów jest poświęcić nie tylko pracę swoją, ale i mienie”[28]. Był także reprezentantem Krakowa w Radzie Państwa w Wiedniu w latach 1867-1869, skąd wraz z innymi posłami wycofał się nie mogąc inaczej protestować przeciw antypolskiej polityce Cesarstwa[29]. Musiał uchodził za człowieka interesu, skoro wspomniany Girtler napisał o nim i jego żonie dość złośliwie, że „para bezdzietna zbija grosze, garnie pod siebie, co tylko może”[30].

Helcel wykorzystując dobrą koniunkturę w gospodarce dał się poznać ze zręcznego powiększania i tak znacznej już fortuny. O jego zaś społecznych, charytatywnych i patriotycznych zainteresowaniach, wbrew opinii Girtlera świadczy fakt, iż w wieku 26 lat w roku 1836 wstąpił do założonego przez ks. Piotra Skargę (1536-1612) Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego, którego później od 1866 roku aż do śmierci był starszym bratem. W 1868 roku opłacił transport z Rzymu przeznaczonej do Katedry Wawelskiej rzeźby założyciela Arcybractwa autorstwa Oskara Sosnowskiego (1810-1886), obecnie znajdującej się w krakowskim kościele świętych Piotra i Pawła[31]. Ukoronowaniem działalności charytatywnej, pełniącego przeróżne funkcje publiczne Ludwika Helcla, była fundacja domu ubogich – przytułku dla starców na Kleparzu – fundacji o bardzo dużej użyteczności społecznej[32].

Anna Helcel z Treutlerów von Traubenberg

Ludwik Helcel w 1835 roku zawarł związek małżeński z młodszą od niego o trzy lata Anną z Treutlerów von Traubenberg (1813-1880), primo voto Weissowa, która również pochodziła ze spolonizowanej rodziny austriackiej przybyłej do Krakowa z Moraw w 1760 roku. Treutlerowie, podobnie jak Helclowie, zajmowali się głównie handlem korzennym i winnym. Jej dziad, Franciszek Karol († 1804) w dobie rządów austriackich w Krakowie, znacznie pomnożył rodzinny majątek dzięki dostawom kontyngentów dla armii austriackiej walczącej z Francją. W dowód zasług rodzina otrzymała w 1804 roku od cesarza Franciszka I (1792-1835) szlachectwo galicyjskie pieczętujące się herbem Traubenberg[33]. Niebawem Treutlerowie zakupili dobra ziemskie Dobranowice oraz wsie Strągowice, Rudno, Tomasin na terenie zaboru rosyjskiego. Anna będąc jedyną spadkobierczynią ojca Karola Treutlera (1791-1866), jednego z najzamożniejszych kupców krakowskich, piastującego także godność senatora Wolnego Miasta Krakowa, wniosła spore wiano. Należało do niego kilka dochodowych kamienic w mieście.

Główną siedzibą rodzinną i handlową Treutlerów była okazała kamienica pod Jeleniem przy Rynku Głównym nr 36 (narożna z ul. Sławkowską). Tam też zamieszkali po ślubie Helclowie[34]. Pięć pozostałych kamienic należących do Treutlerów, a następnie do małżeństwa Helclów znajdowało się przy Rynku Głównym pod numerami: 7 (tzw. Montelupich), 8 („Pod Jaszczurką”), 9 (tzw. Bonerowska I) oraz przy ul. Stolarskiej nr 5 i jedna przy ul. Rogatki na Kazimierzu (nr 514). Od zawarcia ślubu Anna i Ludwik Helclowie wspólnie i z wielkim zapałem oddawali się działalności charytatywnej. Najbardziej zaznaczyli swój udział w Towarzystwie Dobroczynności m. Krakowa, a przede wszystkim w Arcybractwie Miłosierdzia i Banku Pobożnego.

Budowa kaplicy na cmentarzu Rakowickim

W lutym 1856 roku Ludwik Helcel, właściciel jednego z trzech znaczących krakowskich banków, „kierując się pilną koniecznością” wystawienia kaplicy podjął się tego dzieła, na co w czerwcu tego roku zgodę wyraził Magistrat Miasta[35]. Zgoda ta nie była wydana bez problemów, miasto bowiem twierdziło, że ma „pierwszeństwo w budowie kaplicy na użytek powszechny przeznaczonej”, pomimo iż nic do tej pory w tej sprawie nie zrobiło[36]. Zamierzona przez Helcla kaplica miała otrzymać w pierwotnej wersji imię patronki żony fundatora św. Anny, ostatecznie wzniesiono ją pod wezwaniem Zmartwychwstania Pańskiego.

Wiele problemów w realizacji planu wybudowania kaplicy cmentarnej płynęło ze strony nieugiętych władz wojskowych, które dokuczały miastu w związku z budową twierdzy Kraków. Bez zgody Dyrekcji Inżynierii (Geniedirektion) nie można było wokół Krakowa wznosić żadnych wysokich i trwałych budowli. Władze podejmowały także decyzję odnośnie ewentualnego projektu budowli oraz jego realizacji (kształt, wielkość, wysokość, rodzaj materiału, grubość ścian itp.). Ponadto wojsko miały prawo zmusić właściciela konkretnej budowli do jej rozebrania, nie otrzymując w zamian żadnego odszkodowania. Stąd też fundatorzy, kaplicy na Rakowicach zostali zmuszeni do podpisania „rewersu demolacyjnego”[37]. Z tej to zapewne przyczyny nie zostały zrealizowane plany kaplicy w stylu neogotyckim, przygotowane w 1856 roku przez dyrektora budownictwa C.K. Dyrekcji Budownictwa Krajowego Karola Romana Kremera (1812-1860)[38]. Na przeszkodzie stanęły smukłe proporcje budowli oraz jej zbyt monumentalna fasada[39].

Kaplicę ostatecznie zrealizowano w duchu klasycyzmu akademickiego według planu austriackiego podpułkownika artylerii i architekta, Czecha z pochodzenia inż. Józefa Czeszki (Czeschka Edler von Mährenthal, 1817-1875)[40], co wobec zastrzeżeń ze strony wojskowej miało niebagatelne znaczenie. Jednakże opory miejscowych władz wojskowych były tak zdecydowane, że fundator umyślnie musiał udać się do Wiednia, aby „u najwyższej władzy wojennej cofnąć to rozporządzenie”[41]. Pozwolenie od władz państwowych i magistratu krakowskiego uzyskał dopiero w dniu 6 czerwca 1856 roku.

Budowę nowej kaplicy rozpoczęto na początku lipca 1861 roku na miejscu rozebranej dawnej drewnianej kapliczki. Kamień węgielny położony został w sobotę 27 lipca tegoż roku, a więc po przeszło pięciu latach starań o zatwierdzenie planu od wydania zezwolenia na budowę. Uroczystości przewodniczył w asyście licznie zebranego duchowieństwa proboszcz krakowskiej parafii Świętego Krzyża, a zarazem podstarszy Bractwa Miłosierdzia, ks. kanonik dr Franciszek Serafin Piątkowski (1804-1865). Kamień węgielny zawierał oblaną żywicą, zapieczętowaną puszkę, a w niej akt fundacji i kilka ówczesnych pamiątek, w tym egzemplarz krakowskiego „Czasu” [42].

Budowa kaplicy pod nadzorem architekta J. Czeszki trwała piętnaście miesięcy. Świątynia, ze względów wojskowych, została wzniesiona jako niska, bezwieżowa, trójnawowa bazylika, o dwuprzęsłowym korpusie nawowym, zakończonym od zachodu półkoliście zamkniętym prezbiterium przeprutym trzema półokrągłymi oknami, bez zakrystii, którą urządzono w absydzie za ołtarzem głównym. Mimo skromnych rozmiarów, monumentalną fasadę wzorowaną na rzymskim łuku tryumfalnym, utworzono z wypiętrzonego trójkątnego przyczółku zwieńczonego krzyżem, wspartego na zdwojonych, kanelowanych pilastrach ustawionych na krótkich postumentach i zakończonych kapitelami jońskimi, flankującymi wysokie, półokrągłe wejście do kaplicy znajdujące się na szczycie kilku schodów. Podobne, lecz nieco mniejsze pary pilastrów, zastosowano na zewnętrznych ścianach fasady oraz powtórzono w artykulacji ścian bocznych, umieszczając pomiędzy nimi półokrągłe okna. Poniżej tympanonu ozdobionego później półokrągłym wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej malowanej na złoconej blasze miedzianej, znalazła się wymowna łacińska inskrypcja: BEATI QUI IN DOMINO MORIUNTUR. Ściany budowli ozdobiono boniowaniem. Nad płaskimi dachami budowli wzniesiono prawie niewidoczną, niewielką sygnaturkę. Wnętrze kaplicy także podzielono zdwojonymi pilastrami, artykułującymi ściany oraz arkady oddzielające nawy, ponad którymi rozpięto w poszczególnych modułach sklepienie żagliste[43]. Do budowy użyto kamienia, cegły i żelaza z wyłączeniem drewna, nawet na dachu, który wykonano z szerokich płyt kamiennych dostarczonych z kamieniołomu z okolic Izdebnika. Nie zdało to jednak egzaminu na dłuższą metę, gdyż woda przeciekała przez kamienne sklepienie. W obronie przed zaciekami fundatorzy przykryli później dach blachą miedzianą. Także wtedy wymalowano kaplicę[44].

Poświęcenie kaplicy

W dniu 16 października 1862 Ludwik Helcel w piśmie do Konsystorza Krakowskiego donosił, iż na Cmentarzu Krakowskim „Kościół Zmartwy Wstania [!] Pańskiego stojący, fundacji podpisanego będący już w zupełności jest dokończonym – upraszam, przeto Wysokiego Konsystorza o pozwolenie by poświęcenia tego domu Bożego i w nim odprawienie Mszy świętej mogło nastąpić w dniu 28 b. m. października r. b. zaś konsekracja w miesiącu maju roku przyszłego”[45]. Fundator prosił, aby tego aktu dokonał biskup Ludwik Łętowski h. Ogończyk (1786-1868) w rocznicę śmierci matki fundatora. Nowy administrator diecezji krakowskiej po śmierci ks. Mateusza Gładyszewicza (1798-1862), kanonik ks. prof. dr Karol Teliga (1808-1884), wydał 22 października odpowiednie pozwolenie biskupowi Łętowskiemu, a dwa dni później skierował do duchowieństwa krakowskiego komunikat – zachętę, prosząc, aby w miarę możliwości licznie uczestniczyć w tej uroczystości[46].

Opis uroczystości, która odbyła się przy „prześlicznej pogodzie”, zamieścił krakowski „Czas” w numerze 249 ze środy 29 października tegoż roku. Przybyły na uroczystość „bractwa, cechy krakowskie i korporacje, tudzież władze miejskie z Burmistrzem”[47]. Grabowski wspominał, że w tej uroczystości wzięła udział prawie cała ludność Krakowa. Po obrzędzie poświęcenia biskup Łętowski miał kazanie, w którym chwaląc bogobojny cel fundacji Helclów zachęcał, aby na tym nie poprzestać. Postulował, aby przy tej kaplicy zamieszkał kapłan pełniący służbę Bożą i odprowadzający ubogich do grobu, kładąc w ten sposób mocno na sercu krakowian sprawę przyszłej kapelanii na cmentarzu. Na zakończenie uroczystości biskup odprawił Mszę świętą przy głównym ołtarzu. Równocześnie przy bocznych ołtarzach celebrowane były Msze święte przez innych kapłanów. Całość uroczystości zakończyła się o godzinie 11 przed południem.

Fundator wcześniej jeszcze wystarał się u papieża bł. Piusa IX (1792-1878) o dwa indulty na odpusty, jeden dla modlących się w tejże kaplicy, a drugi dla ołtarza głównego z odpustem zupełnym dla zmarłego w intencji, którego odprawiono na tym ołtarzu Mszę świętą[48]. Papież dokumenty podpisał 14 stycznia 1862 roku[49]. Świadczy to dobitnie, iż Helcel podchodził do fundacji z pozycji człowieka autentycznie wierzącego.

W I. niedzielę Wielkiego Postu – 22 lutego 1863 roku poświęcone zostały w tymże kościele przez gwardiana krakowskich reformatów i gorącego patriotę o. Stanisława Cybulskiego (1812-1890) stacje Drogi Krzyżowej[50]. Zakonnicy ci bowiem posiadali papieski przywilej kanonicznego erygowania Drogi Krzyżowej. W uroczystości, jak wspominał Ambroży Grabowski, wzięło udział około tysiąca wiernych krakowian przeżywających okres żałoby po klęsce powstańców pod Miechowem[51]. Początkowo Mszę świętą w każdą pierwszą niedzielę miesiąca przychodzili odprawiać księża z parafii św. Mikołaja[52]. Miasto zaś przyobiecało uchwalić uposażenie dla osobnego kapelana, którego obowiązkiem byłaby posługa na cmentarzu i grzebanie ubogich[53].

Wyposażenie kaplicy

Kaplica została wyposażona w zbliżone do siebie pod względem formy artystycznej, trzy nastawy ołtarzowe, wykonane z niepolichromowanego drewna dębowego, ze złoconymi ornamentami w stylu eklektycznym. Ich zasadniczym elementem dekoracyjnym, zarówno w przypadku ołtarza głównego stojącego w półokrągłej apsydzie, jak i dwóch pozostałych ołtarzy bocznych umieszczonych na zakończeniu naw, jest półkoliście spłaszczona rama mieszcząca obraz, ujęta w dwa pilastry o fantazyjnych kapitelach, podtrzymujących belkowaniem z trójkątnym przyczółkiem. Ołtarze otrzymały trzy obrazy olejne malowane na płótnie, tworzące spójny wątek ikonograficzny odnoszący się do chrześcijańskiej eschatologii. Obraz w ołtarzu głównym, przedstawia scenę Zmartwychwstania Chrystusa i jest dziełem pochodzącego z Tyrolu, a tworzącego w późnonazareńskiej manierze austriackiego malarza religijnego i historycznego, Józefa Planka (1815-1901) z 1862 roku (sygnowany Jos. Plank 862). Podobnie sygnowane są przez Planka obrazy znajdujące się w ołtarzach bocznych – Tronująca Matka Boska w otoczeniu Świętych oraz Śmierć św. Józefa[54].

Dla ołtarza głównego wybrano wymowną scenę Zmartwychwstania Chrystusa, którego postać widoczna jest nad pustym grobem. Scena przedstawiając centralną prawdę chrześcijańskiej wiary zawiera w sobie duży ładunek ekspresji. Na krawędzi grobowca siedzi anioł w brokatowej kapie, z drugiej strony widać uciekającego w popłochu strażnika w rzymskiej zbroi. Ponad ręką strażnika zauważalna jest ukazana z profilu głowa, zwrócona ku Chrystusowi. Można przypuszczać, że jest ona autoportretem Józefa Planka, co byłoby zgodne ze zwyczajem niektórych malarzy umieszczania na obrazach swojej podobizny. Obraz ołtarza głównego prócz treści związanej z wezwaniem kaplicy cmentarza Rakowickiego, ma również charakterystyczną, głęboką teologiczną wymowę, wskazując na istotny związek wewnętrzny zachodzący pomiędzy zmartwychwstaniem Chrystusa, a eschatologicznym, ostatecznym zmartwychwstaniem wiernych zmarłych. Nastawę ołtarza głównego uzupełniały trzy figury adorujących aniołów, znajdujących się po jego bokach, oraz na trójkątnym przyczółku, w którego tympanon wpisano dwie woluty. Aniołowie symbolizować mieli trzy cnoty teologalne: wiarę, nadzieję i miłość[55].

W ołtarzu z prawej strony ukazano pełną wdzięku Matkę Boską z Dzieciątkiem, siedzącą na tronie z baldachimem, ustawionym na wysokim postumencie. U stóp Madonny klęczy św. Stanisław biskup w szatach pontyfikalnych z Piotrawinem u stóp. Święty ten jest nie tylko patronem Polski i Krakowa, ale także orędownikiem wzywanym jako ocalenie od śmierci wiecznej i wzór modlitw za zmarłych pokutujących w czyśćcu. Po drugiej stronie znajduje się św. Barbara z kielichem i hostią w dłoni, jako patronka dobrej śmierci[56]. Obraz prezentowany jest tylko w pewnych okresach roku kościelnego, zasadniczo bowiem od 1937 roku w ołtarzu tym odbiera cześć Matka Boska Królowa Polski przedstawiona w obrazie Jasnogórskim[57]. Matka Boska, jako patronka całego życia chrześcijańskiego, jest także patronką jego ostatniej godziny na ziemi, ukazując Jezusa „błogosławiony owoc swego łona”. W nauce Kościoła katolickiego cześć dla Matki Bożej jest uważana za konieczną do zbawienia, a pobożność maryjną uważa się za znak predestynacji do zbawienia[58]. Do Niej bowiem chrześcijanie zwracają się z pokorną modlitwą: „Święta Maryjo, Matko Boża, módl się za nami grzesznymi teraz i w godzinę śmierci naszej”.

Z kolei obraz w ołtarzu nawy lewej ukazuje pogodną scenę śmierci św. Józefa, któremu towarzyszą trzymając z ręce Matka Boska i Jezus Chrystus, ukazujący należną jemu niebieską koronę chwały. Z tej to przyczyny św. Józef uznawany jest w tradycji Kościoła za patrona dobrej śmierci. Ten obraz, w którym zawarty został pełen uczucia liryzm śmierci, a zwłaszcza odejścia do domu Ojca powstał wkrótce po tym, jak dążący do ożywienia kultu św. Józefa w Kościele papież bł. Pius IX dekretem „Quaemadmodum Deus” z 10 września 1847 roku, wyznaczył jego liturgiczne święto Opieki Św. Józefa na trzecią niedzielę Wielkanocy[59].

Malarstwo Józefa Planka prezentowane w kaplicy krakowskiego cmentarza wyróżnia przejęty od tradycji nazareńczyków „klasyczny” warsztat, wyrażający się w realizmie, precyzyjnej linii rysunku oraz przejrzystej kompozycji o szlachetnej i spokojnej kolorystyce. Dobre operowanie światłem sprawia, że dzieła nastrajają do modlitwy i kontemplacji, a w oszczędnym wnętrzu kaplicy stają się wymownymi elementami dekoracyjnymi[60].

Oprócz ołtarzy kaplica otrzymała od fundatora pełne wyposażenie, nieodzowne do samodzielnego funkcjonowania. Składają się na nie dębowa ambona i ławki, żyrandole oraz paramenty liturgiczne. Ambonę zdobią rzeźby czterech Ewangelistów. Na całość fundacji Helclowie wyłożyli 40 tysięcy złotych reńskich[61]. W dniu 1 stycznia 1863 roku aktem darowizny przekazali ją miastu, co usankcjonowano 29 lipca tegoż roku specjalnym aktem notarialnym, potwierdzającym przekazanie tejże fundacji społeczeństwu i miastu Kraków, wyłączając jednak z niego podziemia kaplicy[62]. Fundatorzy zapewnili utrzymanie rodzinnych grobów w podziemiach kościoła funduszem połowy 1 575 złotych reńskich, złożonym w sierpniu 1863 w Arcybractwie Miłosierdzia, który miał zostać użyty dopiero po ich śmierci. Do tego czasu wzrósł on do wysokości 4 800 złotych reńskich[63].

Podziemia kaplicy, zgodnie z wolą fundatorów stały się rodzinnym grobem Helclów z zastrzeżeniem, że tablice epitafijne umieszczane we wnętrzu kaplicy będą również należały do tej linii rodowej z klauzulą charakterystyczną „dla stosunków narodowościowych mieszczaństwa krakowskiego […] tylko [dla] tych członków ich rodziny, którzy mówią po polsku”[64]. Jako pierwszy z rodu, spoczął w podziemiach kaplicy sam fundator zmarły na serce w Radłowie w dniu 11 listopada 1872[65]. W dniu 15 listopada tegoż roku po nabożeństwie odprawionym w kościele Mariackim przez zaprzyjaźnionego z rodziną znakomitego kaznodziei ks. Zygmunta Goliana (1824-1885), odprowadzono go do grobu „w sklepie kaplicy cmentarnej fundowanej przez nieboszczyka i jego małżonkę”[66].

Po śmierci Ludwika Anna dalej prowadziła dzieło fundacji zapoczątkowane wspólnie. W roku 1876 ukończone zostały pomieszczenia dla kapelana i dom przedpogrzebowy[67]. W dniu 9 grudnia 1876 roku wdowa po Ludwiku Anna Helclowa, wobec nie zrealizowania przez miasto kilku uchwał dotyczących fundacji dla duchownego na cmentarzu, ustanowiła akt fundacyjny dla stałego kapelana i służby kościelnej przez Cmentarzu Rakowickim[68]. Przed śmiercią „rozporządziła [ona] znacznem mieniem, w szlachetny sposób odpowiadający uczuciom jej serca, zarazem woli zmarłego męża, którego zamiarem za życia było obrócić owoce swej pracy na cele chrześcijańskiej miłości”[69]. Anna Helclowa surowa „pani wielkiej pobożności i miłosierdzia”[70] przeżyła męża o kilka lat, zmarła 12 kwietnia 1880 roku. W dniu 15 kwietnia po Mszy św. w kościele Mariackim odbył się pogrzeb „z wielką uroczystością i tłumnym udziałem wszystkich warstw społeczeństwa”, prowadzony przez biskupa krakowskiego Albina Dunajewskiego (1817-1894) i z kazaniem głoszonym na zewnątrz kaplicy przez ks. Goliana. Pochowano ją, podobnie jak małżonka, w podziemiach ufundowanej kaplicy[71]. W kaplicy znajduje się obecnie osiem epitafiów należących do rodziny Helclów, trzy zaś do osób z nią niespokrewnionych. Epitafia fundatorów umieszczone w prawej nawie bocznej, wykonane w duchu eklektyzmu oraz stylistyce pseudogotyckiej, ozdobione są niewielkimi portretami zmarłych autorstwa współpracownika Jana Matejki – Floriana Stanisława Cynka (1838-1912)[72].

W podsumowaniu stwierdzić należy, iż ówczesne władze państwowe nie tylko nie pomagały w budowie kaplicy na cmentarzu, ale wręcz skutecznie temu przeszkadzały. Władze zaś samorządowe wykazywały się sporą inercją w realizacji potrzeb społecznych. Pomocą w tym miejscu wykazali się indywidualni mecenasi, którzy swoją ofiarnością uzupełniali konieczną miejską infrastrukturę[73]. Dlatego ks. Franciszek Serafin Piątkowski przy wmurowaniu kamienia węgielnego kaplicy rakowickiej mówił, iż fundatorzy „sobie budują pomnik nie tylko na cmentarzu, ale także w sercach mieszkańców”[74]. Donatorzy dali się więc poznać w środowisku krakowskim jako autentyczni chrześcijanie, zaangażowani tak w szeroką, pozytywistyczną działalność społeczną, jak też poważne wspomaganie pracy Kościoła. Są oni przykładem ludzi bogatych, którzy korzystając ze swego majątku w sposób głęboko humanistyczny i ewangeliczny, nie przechodzili obojętnie obok żywotnych problemów i potrzeb narodu, angażując się nie tylko materialnie, ale wykorzystując w tym celu swoje koneksje, kulturę i wiedzę. Kaplica Zmartwychwstania Pańskiego, ufundowana na Cmentarzu Rakowickim, który bardzo szybko stał się miejscem narodowej pamięci, przypominać miała nie tylko o wymiarze sakralnym cmentarza i ostatecznym celu człowieka dążącego do ojczyzny niebieskiej, ale swoim wezwaniem i wystrojem zwracać także uwagę na dążenie do odrodzenia i odzyskania suwerennego bytu państwowego ojczyzny ziemskiej. Kaplica usytuowana na granicy przemijania i wieczności, dzięki swemu wystrojowi ikonograficznemu, miała tworzyć chrześcijański sposób myślenia o najważniejszych sprawach osobistych i narodowych. Bez wątpienia należy także i dziś pamiętać o niezwykłych zasługach rodziny Helclów, nie tylko dla miasta, ale dla całego narodu, mimo iż od wspomnianych wydarzeń upłynęło już półtora wieku[75].

 

 

Bibliografia

Źródła rękopiśmienne

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie

rkps Acta gratiosa Officialatus Rmi Wybranowski, 1791-1795.

sygn. APA 145: Parafia św. Mikołaja w Krakowie.

sygn. APA 446: Kraków – Cmentarz Rakowicki, fasc. 2.

sygn. Varia 1878/1879: Akt fundacyjny.

Spuścizna ks. Namysłowskiego nr 54.

 

Archiwum Narodowe w Krakowie

sygn. 29/679/6: Teki Grabowskiego.

 

Archiwum Parafii pw. Św. Jana Chrzciciela w Radłowie

Liber mortuorum, Radłów, t. 3: 1872.

 

Archiwum Prowincji Franciszkanów-Reformatów w Krakowie

mps b. sygn. Historia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej znajdującego się w kościele na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

 

Biblioteka Jagiellońska

sygn. 3516: F. Bartynowski, Spis topograficzny grobów na cmentarzu krakowskim.

sygn. 5007 IV: Korespondencja Romualda Hubego, t. 4, k. 14v: List Antoniego Zygmunta Helcla do Romualda Hube z 14 III 1843.

sygn. 5357: Ż. Pauli, Notaty luźne do historii m. Krakowa i okolicy, t. 6.

 

Źródła drukowane

Verordnung der kais. kön. bevollmächtigten westgalizischen Hofkommission. Die Begräbnißstätte sind ausserhalb den Wohnorten zu verlegen. Krakau den 5. September 1797. Rozporządzenie Ces. Król. Pełnomocney Zadworney Kommissyi Galicyi Zachodniey. Cmentarze maią bydź z Mieszkalnych mieysc przeniesione. W Krakowie dnia 5go Września 1797. [Kraków? po 5 IX 1797].

 

Opracowania

Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart begründet von Ulrich Thieme und Felix Becker. Pod red. H. Vollmer. T. 27: Piermaria-Ramsdell. Leipzig 1933.

Andryszczak P. ks., Społeczeństwo bez religii i filozofii. W: Studia. [Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie]. T. 17: Lex tua veritas. Księga pamiątkowa dedykowana jego magnificencji księdzu profesorowi Janowi Maciejowi Dyduchowi z okazji 70. rocznicy urodzin, Kraków 2010, s. 657-666.

Balzer O., Antoni Zygmunt Helcel *1808 †1870. W: Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX. Pod red. S. Askenazego [i in.]. T. 2. Warszawa 1903, s. 253-265.

Barbagli P., Święty Józef w Ewangelii. Przeł. E. Hebda. W: Józef z Nazaretu. Pod red. O. Stokłosy. T. 2. Kraków 1979, s. 7-59.

Barwiński E., Kraków na początku XIX wieku. „Rocznik Krakowski” T. 18: 1918, s. 29-49.

Bertrand G.-M., Brassard E.-M., Le patronage de Saint Joseph dans l’art. W: Le patronage de Saint Joseph. Actes du Congrès d'études tenu à l'Oratoire Saint-Joseph, Montréal, 1er – 9 août 1955. Section historique. Montréal-Paris 1956, s. 629-642.

Bęczkowska U., Karol Kremer i krakowski urząd budownictwa w latach 1837-1860. W: Ars Vetus et Nova. T. 31. Kraków 2010.

Bałus W., Architektura sakralna w Krakowie i na Podgórzu. W: Ars Vetus et Nova. T. 12: Sztuka sakralna Krakowa w wieku XIX. Cz. 1. Kraków 2004, s. 89-140.

Bieniarzówna J., Od Wiosny Ludów do Powstania Styczniowego. W: Dzieje Krakowa. T. 3: J. Bieniarzówna, J. M. Małecki, Kraków w latach 1796-1918. Kraków 1979, s. 177-224.

Biernat A., O początkach współczesnych form nekropolii. Geneza nowoczesnego cmentarza w Polsce. W: 200 lat cmentarza świętego Krzyża w Pułtusku. Materiały z konferencji naukowej. Pod red. R. Lolo, Z. Morawskiego. Pułtusk 2004, s. 23-45.

Biographisches Lexikon zur Geschichte der böhmischen Länder. T. 2: I-M. Pod red. H. Sturm. München 1984.

Bogdanowski J., Holcer Z., Kornecki M., Architektura obronna. W: Słownik terminologiczny architektury. Z. 2. Warszawa 1994.

Bogdanowski J., Warownie i zieleń twierdzy Kraków. Kraków 1979.

Bogucka M., Śmierć i pogrzeb w staropolskiej kulturze. „Tygodnik Powszechny” R. 45: 1991, nr 44, s. 6-7.

Creusen J., „Ubi tumulus ibi funus”? Note canonique. „Nouvelle Revue Théologique” T. 54: 1927, s. 782-784.

Czeschka Edler v. Mährenthal, Josef. W: Biographisches Lexikon zur Geschichte der böhmischen Länder. Pod red. H. Sturm. T. 1. München 1979, s. 227.

Czuma M., Mazan L., Austriackie gadanie czyli Encyklopedia galicyjska. Kraków 1998.

Danowska E., Dobra radłowskie w rękach Helclów. „Radło” R. 7: 2013, nr 1, s. 51-53.

Demel J., Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1853-1866. W: Biblioteka Krakowska. T. 112. Wrocław 1958.

Derwojed J., Cynk Florian Stanisław. W: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy. T. 1. Pod red. J. Maurin-Białostockiej [i in.]. Wrocław 1971, s. 380-381.

Dębicki L. Z., Antoni Zygmunt Helcel. Życiorys. Kraków 1870.

Dębski J. ks., Dziewiętnastowieczna kaplica na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” T. 18: 1984, s. 239-250.

Tenże, Kaplica cmentarza Rakowickiego. W: A. Krawczuk [i in.], Cmentarz Rakowicki w Krakowie. [Warszawa 1988], s. 20-27.

Długozima A., Cmentarze jako ogrody żywych i umarłych. Warszawa 2011.

Dulewicz A., Encyklopedia sztuki niemieckiej. Austria, Niemcy, Szwajcaria. Warszawa 2002.

Egg E., Plank Josef, Maler. W: Österreichisches Biographisches Lexikon 1815-1950. Pod red. E. Obermayer-Marnach [i in.]. T. 8. Wien 1983, s. 115-116.

Estreicherówna M., Życie towarzyskie i obyczajowe Krakowa w latach 1848-63. T. 2. W: Biblioteka Krakowska. Nr 91. Kraków 1936.

Girtler K., Opowiadania. T. 1: Pamiętniki z lat 1803-1831. Wyd. Z. Jabłoński, J. Staszel. Kraków 1971.

Golian Z. ks., Kazanie miane na pogrzebie ś. p. Antoniego Zygmunta Helcla założyciela Stow. „Warowni Krzyża” w dniu 2 kwietnia 1870 r. w kościele PP. Karmelitanek na Wesołej przez […]. Kraków 1888.

Gordoni G. D., Barbara, santa, martire. W: Bibliotheca sanctorum. T. 2. Pod red. F. Caraffa, G. Morelli. Roma 1962, kol. 759-767.

Grabowski A., Cmentarze dawnego Krakowa. Wypisy z dzieł. [Opr. J. Stasiak, pod red. A. Wawryszczuk]. Kraków 2008.

Tenże, Kaplica cmentarna w Krakowie. „Kłosy” T. 1: 1865, nr 9, s. 97-98.

Grodziska K., Generalny – powszechny – krakowski. Cmentarz Rakowicki w świadomości krakowian w latach 1803-2003. W: Kraków w Dziejach Narodu. Nr 23: 200 lat Cmentarza Rakowickiego. Materiały sesji naukowej odbytej 12 kwietnia 2003 roku. Kraków 2005, s. 7-49.

Taż, Krakowianki zapomniane. O niezwykłych paniach pochowanych na Cmentarzu Rakowickim 1803-1920. Współprac. A. Rudnik. Kraków 2011.

Taż, Cmentarz Rakowicki w Krakowie. Kraków 19872.

Grodziski S., Rzeczpospolita Krakowska, jej lata i ludzie. Kraków 2012.

Tenże, Sejm Krajowy galicyjski 1861-1914. T. 1. Warszawa 1993.

Hazard P., Myśl europejska w XVIII wieku od Monteskiusza do Lessinga. Przeł. H. Suwała, [A. Siemek]. Warszawa 1972.

Helclowie. W: Encyklopedia Krakowa. Pod red. A. H. Stachowskiego. Kraków 2000, s. 282-283.

Ihnatowicz I., Biernat A., Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku. Warszawa 20032.

Insadowski H. ks., Kościelne prawo pogrzebowe. „Ateneum Kapłańskie” R. 15: 1929, t. 23, s. 440-461; t. 24, s. 152-177.

Jelonek-Litewka K., Arcybractwo Miłosierdzia i Banku Pobożnego w Krakowie. [Kraków ok. 2003].

Kargol T., Izba Przemysłowo-Handlowa w Krakowie w latach 1850-1939. Dzieje, ludzie, polityka gospodarcza. Kraków 2003.

Kolak W., Pańków S., Helcel Sternstein (Sztersztyn) Ludwik Edward (1810-1872). W: Polski słownik biograficzny. T. 9. Pod red. K. Lepszego. Wrocław 1960/1961, s. 357-358.

Kołaczkowski J., Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce. Kraków 1888.

[Komorowski W.] [WK], Rynek Główny 36. Kamienica pod Jeleniem. W: W. Komorowski, A. Sudacka, Rynek Główny w Krakowie. Wrocław 2008, s. 324-326.

Kostecki A., Cmentarz krakowski. Urywek z notat Antoniego Kosteckiego. „Juliusza Wildta Kalendarz Powszechny” R. 15: 1867, s. 102-106.

Kozub-Ciembroniewicz W., Antoni Zygmunt Helcel (1808-1870). W: Złota księga Wydziału Prawa i Administracji [Uniwersytetu Jagiellońskiego]. Pod red. J. Stelmacha, W. Uruszczaka. Kraków 2000, s. 135-144.

Kracik J. ks., Miasto zatrzymuje umarłych. Krakowskie nekropolie a kultura duchowa XVII-XVIII wieku. W: Z przeszłości Krakowa. Pod red. J. M. Małeckiego. Warszawa – Kraków 1989, s. 165-182.

Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 14: 1861, nr 168 z dn. 25 VII, s. 3.

Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 15: 1862, nr 249 z dn. 29 X, s. 2.

Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 25: 1872, nr 261 z dn. 14 XI, s. 2.

Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 25: 1872, nr 263 z dn. 16 XI, s. 2.

Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 32: 1880 nr 84 z dn. 13 IV, s. 2.

Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 32: 1880, nr 86 z dn. 15 IV, s. 2.

Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 32: 1880 nr 87 z dn. 16 IV, s. 2.

Kronika. „Gazeta Lwowska” R. 52: 1862, nr 298 z dn. 30 XII, s. 3.

Książka pamiątkowa Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego w Krakowie od roku 1584 do 1884 skreślona w roku jubileuszowym. Cz. 1. Kraków 1884.

Kurek J., Św. Stanisław jako patron kulturowego pogranicza. W: Święty Stanisław w życiu Kościoła w Polsce. 750-lecie kanonizacji. Pod red. A. A. Napiórkowskiego OSPPE. Kraków 2003, s. 203-212.

Lameński L., Nazareńczycy. W: Encyklopedia katolicka. T. 13. Pod red. E. Gigilewicza. Lublin 2009, kol. 860-861.

Lauwers M., Cimetière. W: Dictionnaire encyclopédique du Moyen Âge. Pod red. A. Vauchez. T. 1. Paris-Cambridge-Rome 1997, s. 331-332.

Lisicki H., Antoni Zygmunt Helcel. 1808-1870. T. 1. Lwów 1882.

[Łepkowski J., Zdanie o stylu nowej kaplicy na cmentarzu krakowskim]. Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 14: 1861, nr 171 z dn. 28 VII, s. 3.

Łoza S., Architekci i budowniczowie w Polsce. Warszawa 1954.

Małecki J. M., Czy Kraków był „stolicą religijną” Polski. W: Historia vita memoriae. Prace dedykowane księdzu profesorowi Stanisławowi Ludwikowi Piechowi. Pod red. J. Bednarczyka ks. Kraków 2009, s. 93-103.

Tenże, Historia Krakowa dla każdego. Kraków 2007.

Tenże, Rozwój czy zastój? Kraków w latach 1796-1866. W: Biblioteka Krakowska. T. 150: Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta. Pod red. J. Wyrozumskiego. Kraków 2007, s. 587-617.

Tenże, Społeczeństwo Krakowa w okresie niewoli narodowej (1772-1914). W: L'vìv. Mìsto, suspìl'stvo, kul'tura. T. 6: L'vìv – Krakìv. Dìalog mìst v ìstoričnìj retrospektivì. Pod red. O. Arkuša, M. Mudrij. L'vìv 2007, s. 203-220.

Tenże, W dobie autonomii Galicyjskiej (1866-1918). W: Dzieje Krakowa. T. 3: J. Bieniarzówna, J. M. Małecki, Kraków w latach 1796-1918. Kraków 1979, s. 225-394.

Mączyński J., Dziesiąta kartka notat z wędrówki po Krakowie. „Czas” R. 10: 1857, nr 166 z dn. 24 VII, s. 1.

Między Hanzą a Lewantem. Kraków europejskim centrum handlu i kupiectwa. Katalog wystawy. Kraków, grudzień 1995 – marzec 1996. [Pod red. S. Piwowarskiego]. Kraków 1995.

Miziołek W. ks., Kult Matki Bożej. W: Gratia plena. Studia teologiczne o Bogurodzicy. Pod red. B. Przybylskiego OP. Poznań 1965, s. 429-455.

Nadolski B. TChr, Leksykon liturgii. Poznań 2006.

Najdus W., Wzorzec galicyjskiego przemysłowca. W: Image przedsiębiorcy gospodarczego w Polsce w XIX i XX wieku. Pod red. R. Kołodziejczyka. Warszawa 1993, s. 85-108.

Naz R., Cimetière. W: Dictionnaire de droit canonique. Pod red. R. Naz. T. 3. Paris 1942, kol. 729-741.

Nekrologia. „Kronika Rodzinna” T. 8: 1880, nr 9, s. 288.

Nekrologija. „Echo Trzeciego Zakonu Św. O. Franciszka” R. 7: 1890, nr 10, s. 637-638.

Öhler H., Wer ist Josef Plank? Einige Bemerkungen zum Leben und Werk des Tiroler Malers Josef Plank (1815-1901) und einem Madonnenbild dieses Künstlers in der alten Pfarrkirche von Vandans im Montafon. „Bludenzer Geschichtsblätter” T. 24/26: 1995, s. 165-203.

Pater J. ks., Dębski Jan Gwalbert (1925-1989), historyk sztuki. W: Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku. Pod red. M. Patera. Katowice 1996, s. 82-83.

Piszczkiewicz S., [Wysoko wznieśmy sztandary Maryi]. Z tą pieśnią wyrusza pielgrzymi z kościoła O.O. Reformatów pieszo do Częstochowy dnia 20 lipca. Dla użytku pątników zebrał i przedłożył […] przewodnik pieszej pielgrzymki z kościoła O.O. Reformatów w Krakowie. [Kraków] 1937.

Plongeron B., Il cammino dei laici nella Rivoluzione: rotture e continuità. W: Storia del cristianesimo. Religione, politica, cultura. Vol. 10: Le sfide della modernità (1750 – 1840). Pod red. Plongeron B., Bocchini C. B. Roma 2004, s. 470-538.

Pomian K., Europa i jej narody. Przeł. M. Szpakowska. Warszawa 1992.

Przybyszewski B. ks., Rektorzy i proboszczowie parafii Św. Mikołaja w Krakowie. W: Studia z dziejów kościoła św. Mikołaja w Krakowie. Pod red. Z. Klisia ks. Kraków 2002, s. 23-28.

Tenże, Zarys dziejów diecezji krakowskiej. (Do roku 1994). Kraków 2000.

Purchla J., Matecznik Polski. Pozaekonomiczne czynniki rozwoju Krakowa w okresie autonomii galicyjskiej. Kraków 1992.

Tenże, Rola fundacji w rozwoju Krakowa na przełomie XIX i XX wieku. W: Z przeszłości Krakowa. Pod red. J. M. Małeckiego. Warszawa – Kraków 1989, s. 265-291.

Tenże, Rozwój przestrzenny, urbanistyczny i architektoniczny Krakowa doby autonomii galicyjskiej i Drugiej Rzeczpospolitej. W: Biblioteka Krakowska. T. 150: Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta. Pod red. J. Wyrozumskiego. Kraków 2007, s. 619-661.

Reinhard-Chlanda M., Dom Ubogich fundacji im. Ludwika i Anny Helclów w Krakowie. Kraków 2003.

Ringshausen G., Nazarener. W: Theologische Realenzyklopädie. T. 24. Pod red. G. Müllera [i in.]. Berlin 1994, s. 235-238.

Rożek M., Dziewczyna ze Sławkowskiej. „Dziennik Polski” R. 67: 2011, nr 111 z dn. 14 V, s. c4.

Rudkowski T., Jak wyprowadzano cmentarze z miast polskich na przełomie XVIII i XIX wieku. W: Studium urbis. Charisteria Teresiae Zarębska anno iubilaei oblata. [Pod red. A. Sulimierskiej, A. Szmelter]. Warszawa 2003, s. 189-194.

Semka P., Gdy sztuka szukała wiary. „Uważam Rze” R. [2]: 2012, nr 46, s. 71-73.

Siwek A., Uwagi o kompozycji i programie ideowym Cmentarza Rakowickiego. W: Krakowska Teka Konserwatorska. T. 3: Cmentarz Rakowicki w Krakowie. Kraków 2003, s. 43-69.

Skarga P. SI, Żywoty świętych polskich. [Opr. J. Duska, A. Karasiowa]. Kraków [1987].

Staich W. ks., Z dziejów cmentarza powszechnego w Krakowie. „Ilustrowany Kuryer Codzienny” R. 21: 1930, nr 297 z dn. 2 XI, s. 3-4.

Szerszeń E., Rola cmentarzy w kulturze narodu. W: Ochrona cmentarzy zabytkowych. Materiały szkoleniowe pracowników Państwowej Służby Ochrony Zabytków oraz materiały z konferencji Organizacja Lapidariów Cmentarnych, Żagań – Kożuchów, 20-23 czerwca 1993. Pod red. A. Michałowskiego. Warszawa 1994, s. 13-20.

Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1836-1861. Oprac. E. Sęczys, S. Górzyński. Warszawa 2000.

Tokarz W., Kraków w początkach powstania styczniowego i wyprawa na Miechów. T. 2. W: Biblioteka Krakowska. Nr 51. Kraków 1916.

Urban J., Katedra na Wawelu (1795-1918). Kraków 2000.

Vovelle M., Śmierć w cywilizacji Zachodu. Od roku 1300 po współczesność. Przeł. T. Swoboda [i in.]. Gdańsk 20082.

Wilk B., W „małym Wiedniu nad Wisłą”. Życie codzienne Krakowa w okresie autonomii galicyjskiej 1867-1918. Kraków 2008.

Wspomnienia mieszczanina krakowskiego z lat 1768-1807. Wyd. W. Prokesch. W: Biblioteka Krakowska. T. 12. Kraków 1900.

 

[1] R. Naz, Cimetière. W: Dictionnaire de droit canonique. Pod red. R. Naz. T. 3. Paris 1942, kol. 729-736; M. Lauwers, Cimetière. W: Dictionnaire encyclopédique du Moyen Âge. Pod red. A. Vauchez. T. 1. Paris-Cambridge-Rome 1997, s. 331-332; B. Nadolski TChr, Leksykon liturgii. Poznań 2006, s. 264; H. Insadowski ks., Kościelne prawo pogrzebowe. „Ateneum Kapłańskie” R. 15: 1929, t. 23, s. 440-444; A. Długozima, Cmentarze jako ogrody żywych i umarłych. Warszawa 2011, s. 58-62.

[2] B. Plongeron, Il cammino dei laici nella Rivoluzione: rotture e continuità. W: Storia del cristianesimo. Religione, politica, cultura. Vol. 10: Le sfide della modernità (1750 – 1840). Pod red. Plongeron B., Bocchini C. B. Roma 2004, s. 470-471; P. Andryszczak ks., Społeczeństwo bez religii i filozofii. W: Studia. [Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie]. T. 17: Lex tua veritas. Księga pamiątkowa dedykowana jego magnificencji księdzu profesorowi Janowi Maciejowi Dyduchowi z okazji 70. rocznicy urodzin, Kraków 2010, s. 657-661; P. Hazard, Myśl europejska w XVIII wieku od Monteskiusza do Lessinga. Przeł. H. Suwała, [A. Siemek]. Warszawa 1972, s. 254; K. Pomian, Europa i jej narody. Przeł. M. Szpakowska. Warszawa 1992, s. 109; M. Bogucka, Śmierć i pogrzeb w staropolskiej kulturze. „Tygodnik Powszechny” R. 45: 1991, nr 44, s. 6; E. Szerszeń, Rola cmentarzy w kulturze narodu. W: Ochrona cmentarzy zabytkowych. Materiały szkoleniowe pracowników Państwowej Służby Ochrony Zabytków oraz materiały z konferencji Organizacja Lapidariów Cmentarnych, Żagań – Kożuchów, 20-23 czerwca 1993. Pod red. A. Michałowskiego. Warszawa 1994, s. 14.

[3] A. Biernat, O początkach współczesnych form nekropolii. Geneza nowoczesnego cmentarza w Polsce. W: 200 lat cmentarza świętego Krzyża w Pułtusku. Materiały z konferencji naukowej. Pod red. R. Lolo, Z. Morawskiego. Pułtusk 2004, s. 23-35; T. Rudkowski, Jak wyprowadzano cmentarze z miast polskich na przełomie XVIII i XIX wieku. W: Studium urbis. Charisteria Teresiae Zarębska anno iubilaei oblata. [Pod red. A. Sulimierskiej, A. Szmelter]. Warszawa 2003, s. 189-191; M. Vovelle, Śmierć w cywilizacji Zachodu. Od roku 1300 po współczesność. Przeł. T. Swoboda [i in.]. Gdańsk 20082, s. 384, 450; A. Siwek, Uwagi o kompozycji i programie ideowym Cmentarza Rakowickiego. W: Krakowska Teka Konserwatorska. T. 3: Cmentarz Rakowicki w Krakowie. Kraków 2003, s. 44-45; A. Grabowski, Cmentarze dawnego Krakowa. Wypisy z dzieł. [Opr. J. Stasiak, pod red. A. Wawryszczuk]. Kraków 2008, s. 17-22; Archiwum Narodowe w Krakowie (dalej: ANK), 29/679/6: Teki Grabowskiego, s. 671.

[4] J. Kracik ks., Miasto zatrzymuje umarłych. Krakowskie nekropolie a kultura duchowa XVII-XVIII wieku. W: Z przeszłości Krakowa. Pod red. J. M. Małeckiego. Warszawa – Kraków 1989, s. 179-180; Wspomnienia mieszczanina krakowskiego z lat 1768-1807. Wyd. W. Prokesch. W: Biblioteka Krakowska. T. 12. Kraków 1900, s. 45-46; Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (dalej: AKMKr), rkps Acta gratiosa Officialatus Rmi Wybranowski, 1791-1795, k. 107-108.

[5] Johann Wenzel Freiherr von Margelik – Czech z pochodzenia, doktor, austriacki radca dworu, gorący zwolennik józefinizmu, niechętny Polakom i antyklerykał, od 1779 wiceprezydent Gubernium dla Galicji Wschodniej, 1796-1801 pełnomocny komisarz zadworny Galicji Zachodniej, odwołano go ze stanowiska zajmowanego w Krakowie na skutek choroby umysłowej – Biographisches Lexikon zur Geschichte der böhmischen Länder. T. 2: I-M. Pod red. H. Sturm. München 1984, s. 574-575; E. Barwiński, Kraków na początku XIX wieku. „Rocznik Krakowski” T. 18: 1918, s. 31-32; I. Ihnatowicz, A. Biernat, Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku. Warszawa 20032, s. 388.

[6] Verordnung der kais. kön. bevollmächtigten westgalizischen Hofkommission. Die Begräbnißstätte sind ausserhalb den Wohnorten zu verlegen. Krakau den 5. September 1797. Rozporządzenie Ces. Król. Pełnomocney Zadworney Kommissyi Galicyi Zachodniey. Cmentarze maią bydź z Mieszkalnych mieysc przeniesione. W Krakowie dnia 5go Września 1797. [Kraków? po 5 IX 1797], k. [1]-[5].

[7] AKMKr sygn. APA 446: Kraków – Cmentarz Rakowicki, fasc. 2, b. s.; Biblioteka Jagiellońska (dalej: BJ) sygn. 5357: Ż. Pauli, Notaty luźne do historii m. Krakowa i okolicy, t. 6, s. 126. K. Grodziska-Ożóg, Cmentarz Rakowicki w Krakowie. Kraków 19872, s. 13-21.

[8] M. Rożek, Dziewczyna ze Sławkowskiej. „Dziennik Polski” R. 67: 2011, nr 111 z dn. 14 V, s. c4.

[9] J. Creusen, „Ubi tumulus ibi funus”? Note canonique. „Nouvelle Revue Théologique” T. 54: 1927, s. 782-784; H. Insadowski ks., Kościelne prawo pogrzebowe. „Ateneum Kapłańskie” R. 15: 1929, t. 24, s. 169.

[10] J. Pater ks., Dębski Jan Gwalbert (1925-1989), historyk sztuki. W: Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku. Pod red. M. Patera. Katowice 1996, s. 82-83.

[11] Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 14: 1861, nr 168 z dn. 25 VII, s. 3.

[12] A. Grabowski, Kaplica cmentarna w Krakowie. „Kłosy” T. 1: 1865, nr 9, s. 98.

[13] J. Mączyński, Dziesiąta kartka notat z wędrówki po Krakowie. „Czas” R. 10: 1857, nr 166 z dn. 24 VII, s. 1.

[14] B. Przybyszewski ks., Rektorzy i proboszczowie parafii Św. Mikołaja w Krakowie. W: Studia z dziejów kościoła św. Mikołaja w Krakowie. Pod red. Z. Klisia ks. Kraków 2002, s. 26-27.

[15] AKMKr, sygn. APA 145: Parafia św. Mikołaja w Krakowie, k. 498-498v.

[16] J. Mączyński, Dziesiąta kartka notat z wędrówki po Krakowie…, tamże.

[17] Kronika. „Gazeta Lwowska” R. 52: 1862, nr 298 z dn. 30 XII, s. 3.

[18] A. Grabowski, Kaplica cmentarna w Krakowie…, s. 98.

[19] J. Purchla, Rozwój przestrzenny, urbanistyczny i architektoniczny Krakowa doby autonomii galicyjskiej i Drugiej Rzeczpospolitej. W: Biblioteka Krakowska. T. 150: Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta. Pod red. J. Wyrozumskiego. Kraków 2007, s. 623; J. Demel, Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1853-1866. W: Biblioteka Krakowska. T. 112. Wrocław 1958, s. 122-123; J. Bogdanowski, Warownie i zieleń twierdzy Kraków. Kraków 1979, s. 97, 202, 246, 267; J. Bogdanowski, Z. Holcer, M. Kornecki, Architektura obronna. W: Słownik terminologiczny architektury. Z. 2. Warszawa 1994, s. 45.

[20] J. Bieniarzówna, Od Wiosny Ludów do Powstania Styczniowego. W: Dzieje Krakowa. T. 3: J. Bieniarzówna, J. M. Małecki, Kraków w latach 1796-1918. Kraków 1979, s. 199-208; J. M. Małecki, Historia Krakowa dla każdego. Kraków 2007, s. 197-198.

[21] K. Girtler, Opowiadania. T. 1: Pamiętniki z lat 1803-1831. Wyd. Z. Jabłoński, J Staszel. Kraków 1971, s. 374.

[22] J. M. Małecki, Rozwój czy zastój? Kraków w latach 1796-1866. W: Biblioteka Krakowska. T. 150: Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta. Pod red. J. Wyrozumskiego. Kraków 2007, s. 589-591; Tenże, Czy Kraków był „stolicą religijną” Polski. W: Historia vita memoriae. Prace dedykowane księdzu profesorowi Stanisławowi Ludwikowi Piechowi. Pod red. J. Bednarczyka ks. Kraków 2009, s. 93-103; J. Purchla, Matecznik Polski. Pozaekonomiczne czynniki rozwoju Krakowa w okresie autonomii galicyjskiej. Kraków 1992, s. 91-93; J. M. Małecki, Społeczeństwo Krakowa w okresie niewoli narodowej (1772-1914). W: L'vìv. Mìsto, suspìl'stvo, kul'tura. T. 6: L'vìv – Krakìv. Dìalog mìst v ìstoričnìj retrospektivì. Pod red. O. Arkuša, M. Mudrij. L'vìv 2007, s. 204-205; M. Estreicherówna, Życie towarzyskie i obyczajowe Krakowa w latach 1848-63. T. 2. W: Biblioteka Krakowska. Nr 91. Kraków 1936, s. 12; B. Przybyszewski ks., Zarys dziejów diecezji krakowskiej. (Do roku 1994). Kraków 2000, s. 171-185; J. Urban, Katedra na Wawelu (1795-1918). Kraków 2000, s. 133-135.

[23] H. Lisicki, Antoni Zygmunt Helcel. 1808-1870. T. 1. Lwów 1882, s. 1-2; W. Kozub-Ciembroniewicz, Antoni Zygmunt Helcel (1808-1870). W: Złota księga Wydziału Prawa i Administracji [Uniwersytetu Jagiellońskiego]. Pod red. J. Stelmacha, W. Uruszczaka. Kraków 2000, s. 137; L. Z. Dębicki, Antoni Zygmunt Helcel. Życiorys. Kraków 1870, s. 5; S. Grodziski, Rzeczpospolita Krakowska, jej lata i ludzie. Kraków 2012, s. 113; BJ, sygn. 5007 IV: Korespondencja Romualda Hubego, t. 4, k. 14v: List Antoniego Zygmunta Helcla do Romualda Hube z 14 III 1843.

[24] Helclowie. W: Encyklopedia Krakowa. Pod red. A. H. Stachowskiego. Kraków 2000, s. 282; L. Z. Dębicki, Antoni Zygmunt Helcel…, s. 7; Z. Golian ks., Kazanie miane na pogrzebie ś. p. Antoniego Zygmunta Helcla założyciela Stow. „Warowni Krzyża” w dniu 2 kwietnia 1870 r. w kościele PP. Karmelitanek na Wesołej przez […]. Kraków 1888, s. 13.

[25] Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1836-1861. Oprac. E. Sęczys, S. Górzyński. Warszawa 2000, s. 222; O. Balzer, Antoni Zygmunt Helcel *1808 †1870. W: Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX. Pod red. S. Askenazego [i in.]. T. 2. Warszawa 1903, s. 253.

[26] M. Reinhard-Chlanda, Dom Ubogich fundacji im. Ludwika i Anny Helclów w Krakowie. Kraków 2003, s. 11.

[27] E. Danowska, Dobra radłowskie w rękach Helclów. „Radło” R. 7: 2013, nr 1, s. 52.

[28] Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 32: 1880, nr 86 z dn. 15 IV, s. 2.

[29] W. Najdus, Wzorzec galicyjskiego przemysłowca. W: Image przedsiębiorcy gospodarczego w Polsce w XIX i XX wieku. Pod red. R. Kołodziejczyka. Warszawa 1993, s. 89; S. Grodzicki, Sejm Krajowy galicyjski 1861-1914. T. 1. Warszawa 1993, s. 158-159.

[30] K. Girtler, Opowiadania…, s. 293.

[31] K. Jelonek-Litewka, Arcybractwo Miłosierdzia i Banku Pobożnego w Krakowie. [Kraków ok. 2003], s. 29; Książka pamiątkowa Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego w Krakowie od roku 1584 do 1884 skreślona w roku jubileuszowym. Kraków 1884, cz. 1, s. 138, 310; W. Kolak, S. Pańków, Helcel Sternstein (Sztersztyn) Ludwik Edward (1810-1872). W: Polski słownik biograficzny. T. 9. Pod red. K. Lepszego. Wrocław 1960/1961, s. 357.

[32] J. M. Małecki, W dobie autonomii Galicyjskiej (1866-1918). W: Dzieje Krakowa. T. 3: J. Bieniarzówna, J. M. Małecki, Kraków w latach 1796-1918. Kraków 1979, s. 325; M. Reinhard-Chlanda, Dom Ubogich…, s. 15-19.

[33] Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim…, s. 720.

[34] [W. Komorowski] [WK], Rynek Główny 36. Kamienica pod Jeleniem. W: W. Komorowski, A. Sudacka, Rynek Główny w Krakowie. Wrocław 2008, s. 324-326.

[35] AKMKr, sygn. APA 145, k. 513, 517-518v; T. Kargol, Izba Przemysłowo-Handlowa w Krakowie w latach 1850-1939. Dzieje, ludzie, polityka gospodarcza. Kraków 2003, s. 240.

[36] Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 14: 1861, nr 168 z dn. 25 VII, s. 3.

[37] M. Czuma, L. Mazan, Austriackie gadanie czyli Encyklopedia galicyjska. Kraków 1998, s. 522-523.

[38] U. Bęczkowska, Karol Kremer i krakowski urząd budownictwa w latach 1837-1860. W: Ars Vetus et Nova. T. 31. Kraków 2010, s. 78.

[39] W. Staich ks., Z dziejów cmentarza powszechnego w Krakowie. „Ilustrowany Kuryer Codzienny” R. 21: 1930, nr 297 z dn. 2 XI, s. 4; K. Grodziska, Generalny – powszechny – krakowski. Cmentarz Rakowicki w świadomości krakowian w latach 1803-2003. W: Kraków w Dziejach Narodu. Nr 23: 200 lat Cmentarza Rakowickiego. Materiały sesji naukowej odbytej 12 kwietnia 2003 roku. Kraków 2005, s. 19-20.

[40] Oberst Josef Czeschka Edler von Mährenthal urodził się w Brnie 18 III 1817, ukończył Geni-Akademie w Wiedniu a w latach 1857-1862 pełnił wojskową służbę w Krakowie. Zmarł jako Generalmajor w Grazu 25 VII 1875. Czeschka Edler v. Mährenthal, Josef. W: Biographisches Lexikon zur Geschichte der böhmischen Länder. Pod red. H. Sturm. T. 1. München 1979, s. 227; W. Bałus, Architektura sakralna w Krakowie i na Podgórzu. W: Ars Vetus et Nova. T. 12: Sztuka sakralna Krakowa w wieku XIX. Cz. 1. Kraków 2004, s. 113-114; S. Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce. Warszawa 1954, s. 56; J. Kołaczkowski, Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce. Kraków 1888, s. 93.

[41] ANK, sygn. 29/679/6, s. 448.

[42] Pojawiły się także głosy kwestionujące to położenie kaplicy. Postulowano jej przesunięcie bardziej w kierunku zachodnim, poprzez co dominowałaby nad większą przestrzenią. A. Kostecki, Cmentarz krakowski. Urywek z notat Antoniego Kosteckiego. „Juliusza Wildta Kalendarz Powszechny” R. 15: 1867, s. 103; [J. Łepkowski, Zdanie o stylu nowej kaplicy na cmentarzu krakowskim]. Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 14: 1861, nr 171 z dn. 28 VII, s. 3; BJ, sygn. 5357, t. 6, s. 207.

[43] J. Dębski ks., Kaplica cmentarza Rakowickiego. W: A. Krawczuk [i in.], Cmentarz Rakowicki w Krakowie. [Warszawa 1988], s. 22; W. Bałus, Architektura sakralna w Krakowie i na Podgórzu…, s. 113.

[44] ANK, sygn. 29/679/6, s. 446-447.

[45] AKMKr, sygn. APA 145, k. 566.

[46] AKMKr, sygn. APA 145, k. 564-564v, 567v.

[47] Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 15: 1862, nr 249 z dn. 29 X, s. 2.

[48] AKMKr, sygn. APA 145, k. 563.

[49] BJ, sygn. 5357, t. 6, s. 207.

[50] AKMKr, sygn. APA 145, k. 588; Nekrologija. „Echo Trzeciego Zakonu Św. O. Franciszka” R. 7: 1890, nr 10, s. 637-638.

[51] W. Tokarz, Kraków w początkach powstania styczniowego i wyprawa na Miechów. T. 2. W: Biblioteka Krakowska. Nr 51. Kraków 1916, s. 220-221.

[52] A. Grabowski, Kaplica cmentarna w Krakowie…, s. 98.

[53] Kronika. „Gazeta Lwowska” R. 52: 1862, nr 298 z dn. 30 XII, s. 3.

[54] Josef Plank, syn Josefa sen. i Gertraud zd. Kirchmair, urodził się 9 VIII 1815 roku w Hall w Tyrolu. Jego artystyczny talent rozpoznano w wojsku, do którego wstąpił w 1836. W rozwijaniu zdolności malarskich wspierał go pułkownik a później generał Johann Heinrich Freiherr von Rossbach (1789-1867), który był jego wielkim opiekunem. Od roku 1838 uczył się w monachijskiej Akademie der Bildenden Künste pod kierunkiem dwóch „nazareńczyków”: Petera von Corneliusa (1783-1867) i Josepha Karla Stielera (1781-1858). Po dwóch latach studiach, gdyż Peter von Cornelius opuścił Monachium udając się do Berlina, on sam przeniósł się z powrotem do Innsbrucku gdzie mieszkał do 1842 będąc tam czynnym portrecistą. W tym roku przeniósł się do Wiednia, gdzie został uczniem głównych przedstawicieli tamtejszego malarstwa nazareńskiego: Leopolda Kupelwiesera (1796-1862) i Josepha Rittera von Führicha (1800-1876). Dążyli oni wszyscy do odrodzenia twórczości religijnej, dlatego podejmując tematy religijne artystyczny wzór brali od na nowo odkrywanych pełnych duchowości mistrzów włoskiego quattrocenta. W 1870 roku, wraz ze swoim przyjacielem, słynnym wiedeńskim portrecistą Friedrichem von Amerlingiem (1803-1887), odbył długą podróż do Włoch, zatrzymując się w Neapolu, Pompejach a zwłaszcza w Rzymie. Zmarł 13 I 1901 roku w sanatorium Hütteldorf koło Wiednia, prowadzonym przez bonifratrów. – Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart begründet von Ulrich Thieme und Felix Becker. Pod red. H. Vollmer. T. 27: Piermaria-Ramsdell. Leipzig 1933, s. 134; E. Egg, Plank Josef, Maler. W: Österreichisches Biographisches Lexikon 1815-1950. Pod red. E. Obermayer-Marnach [i in.]. T. 8. Wien 1983, s. 115-116; H. Öhler, Wer ist Josef Plank? Einige Bemerkungen zum Leben und Werk des Tiroler Malers Josef Plank (1815-1901) und einem Madonnenbild dieses Künstlers in der alten Pfarrkirche von Vandans im Montafon. „Bludenzer Geschichtsblätter” T. 24/26: 1995, s. 165-168, 171-173; G. Ringshausen, Nazarener. W: Theologische Realenzyklopädie. T. 24. Pod red. G. Müllera [i in.]. Berlin 1994, s. 235-238; L. Lameński, Nazareńczycy. W: Encyklopedia katolicka. T. 13. Pod red. E. Gigilewicza. Lublin 2009, kol. 860-861; P. Semka, Gdy sztuka szukała wiary. „Uważam Rze” R. [2]: 2012, nr 46, s. 71-73.

[55] A. Grabowski, Cmentarze dawnego Krakowa…, s. 70.

[56] P. Skarga SI, Żywoty świętych polskich. [Opr. J. Duska, A. Karasiowa]. Kraków [1987], s. 74-75; J. Kurek, Św. Stanisław jako patron kulturowego pogranicza. W: Święty Stanisław w życiu Kościoła w Polsce. 750-lecie kanonizacji. Pod red. A. A. Napiórkowskiego OSPPE. Kraków 2003, s. 211-212; G. D. Gordoni, Barbara, santa, martire. W: Bibliotheca sanctorum. T. 2. Pod red. F. Caraffa, G. Morelli. Roma 1962, kol. 764.

[57] W 1937 roku ufundowała ten obraz krakowska piesza pielgrzymka na Jasną Górę pod przewodnictwem przełożonego męskiej kongregacji tercjarzy franciszkańskich z kościoła krakowskich reformatów Stefana Franciszka Piszczkiewicza (1904-1994) – S. Piszczkiewicz, [Wysoko wznieśmy sztandary Maryi]. Z tą pieśnią wyrusza pielgrzymi z kościoła O.O. Reformatów pieszo do Częstochowy dnia 20 lipca. Dla użytku pątników zebrał i przedłożył […] przewodnik pieszej pielgrzymki z kościoła O.O. Reformatów w Krakowie. [Kraków] 1937, s. 1; Archiwum Prowincji Franciszkanów-Reformatów w Krakowie, mps b. sygn. Historia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej znajdującego się w kościele na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, k. 1-1v.

[58] W. Miziołek ks., Kult Matki Bożej. W: Gratia plena. Studia teologiczne o Bogurodzicy. Pod red. B. Przybylskiego OP. Poznań 1965, s. 454-455.

[59] G.-M. Bertrand, E.-M. Brassard, Le patronage de Saint Joseph dans l’art. W: Le patronage de Saint Joseph. Actes du Congrès d'études tenu à l'Oratoire Saint-Joseph, Montréal, 1er – 9 août 1955. Section historique. Montréal-Paris 1956, s. 631-632; P. Barbagli, Święty Józef w Ewangelii. Przeł. E. Hebda. W: Józef z Nazaretu. Pod red. O. Stokłosy. T. 2. Kraków 1979, s. 57-59.

[60] J. Dębski ks., Dziewiętnastowieczna kaplica na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” T. 18: 1984, s. 244; A. Dulewicz, Encyklopedia sztuki niemieckiej. Austria, Niemcy, Szwajcaria. Warszawa 2002, s. 323-325.

[61] J. Dębski ks., Dziewiętnastowieczna kaplica …, s. 247.

[62] AKMKr, sygn. Varia 1878/1879: Akt fundacyjny.

[63] BJ, sygn. 5357, t. 6, s. 207; Książka pamiątkowa Arcybractwa Miłosierdzia…, cz. 2, s. 49-50.

[64] M. Estreicherówna, Życie towarzyskie i obyczajowe Krakowa…, s. 111.

[65] Archiwum Parafii pw. Św. Jana Chrzciciela w Radłowie, Liber mortuorum, Radłów, t. 3: 1872, nr 46, s. 152; Literatura przedmiotu idąc za doniesieniami prasowymi podaje zasadniczo datę śmierci 13 XI, nie uwzględniono wszakże księgi zmarłych parafii radłowskiej. Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 25: 1872, nr 261 z dn. 14 XI, s. 2; E. Danowska, Dobra radłowskie w rękach Helclów…, s. 52.

[66] Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 25: 1872, nr 263 z dn. 16 XI, s. 2.

[67] BJ, sygn. 3516: F. Bartynowski, Spis topograficzny grobów na cmentarzu krakowskim, s. 1; AKMKr, Spuścizna ks. Namysłowskiego nr 54, s. 80.

[68] K. Grodziska, Krakowianki zapomniane. O niezwykłych paniach pochowanych na Cmentarzu Rakowickim 1803-1920. Współprac. A. Rudnik. Kraków 2011, s. 228-229; J. Dębski ks., Kaplica cmentarza Rakowickiego…, s. 26; AKMKr, sygn. Varia 1878/1879: Akt fundacyjny.

[69] Nekrologia. „Kronika Rodzinna” T. 8: 1880, nr 9, s. 288.

[70] Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 32: 1880 nr 84 z dn. 13 IV, s. 2.

[71] Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas” R. 32: 1880 nr 87 z dn. 16 IV, s. 2.

[72] J. Derwojed, Cynk Florian Stanisław. W: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy. T. 1. Pod red. J. Maurin-Białostockiej [i in.]. Wrocław 1971, s. 380-381; Między Hanzą a Lewantem. Kraków europejskim centrum handlu i kupiectwa. Katalog wystawy. Kraków, grudzień 1995 – marzec 1996. [Pod red. S. Piwowarskiego]. Kraków 1995, s. 65.

[73] J. Purchla, Rola fundacji w rozwoju Krakowa na przełomie XIX i XX wieku. W: Z przeszłości Krakowa…, s. 290-291.

[74] [J. Łepkowski, Zdanie o stylu nowej kaplicy na cmentarzu krakowskim]…, s. 3.

[75] B. Wilk, W „małym Wiedniu nad Wisłą”. Życie codzienne Krakowa w okresie autonomii galicyjskiej 1867-1918. Kraków 2008, s. 244-250.